Per 1 januari 2024 is de bestuursrechtelijke wereld veranderd. Niet alleen de Omgevingswet is van kracht geworden, ook de Algemene wet bestuursrecht (hierna: Awb) is gewijzigd. Na jaren van uitstel bevat de Awb nu een hoofdstuk over de tegemoetkoming in schade die voortvloeit uit rechtmatige handelingen van de overheid. Daarnaast is de procedure voor schadevergoeding uit (on)rechtmatige besluiten gewijzigd.
Twee belangrijke veranderingen
Er zijn twee veranderingen. Ten eerste zijn er algemene regels over de tegemoetkoming in schade uit rechtmatige overheidshandelingen (ook wel: nadeelcompensatie) toegevoegd aan de Awb. Ten tweede zijn er regels toegevoegd om de procedure bij schade uit (on)rechtmatige overheidshandelingen te vereenvoudigen.
Nadeelcompensatie als algemene regel
Voorheen bestonden er geen algemene regels over de nadeelcompensatie. Dit is nu anders. Na jaren van uitstel is titel 4.5 van de Awb in werking getreden. In deze titel staan de algemene regels over de nadeelcompensatie. Bij de nadeelcompensatie worden ook de redelijke kosten vergoed, zoals de advocaatkosten.
De nadeelcompensatie blijft wel een tegemoetkoming in de schade en geen volledige schadevergoeding. Hiermee wil de wetgever voorkomen dat de publieke lasten onevenredig uitpakken; een specifieke burger mag door een rechtmatig besluit niet meer schade lijden dan anderen.
Voorwaarde schadevergoeding: abnormale en speciale last
Om in aanmerking te komen voor een tegemoetkoming in de schade, moet er wel sprake zijn van een abnormale last en een speciale last. (Deze twee vereisten komen ook voor in het Europees recht. Een voorbeeld hiervan is de uitspraak van het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen op 27 september 1987, zaak 81/86: De Boer Buizen/Raad en Commissie.)
De abnormale last houdt in dat de schade buiten het normale maatschappelijke risico of normale bedrijfsrisico moet vallen. Met de speciale last wordt bedoeld dat er sprake moet zijn van een last die onevenredig zwaar drukt op een beperkte groep burgers of instellingen. Deze groep wordt hierdoor ongelijk behandeld ten opzichte van een vergelijkbare groep die niet door de handeling wordt getroffen. Zowel de rechtmatige besluiten als rechtmatige feitelijke handelingen (zoals het afsluiten van een weg) vallen onder de reikwijdte van titel 4.5 van de Awb.
Uiteraard is er geen nadeelcompensatie mogelijk wanneer het verstoren van de gelijke behandeling juist de bedoeling is van het besluit. Denk bijvoorbeeld aan het heffen van belastingen, sociaaleconomische maatregelen en besluiten met een corrigerend of bestraffend karakter.
Titel 4.5 als vangnet voor nadeelcompensatie
Bestaat er een specifieke regel over de nadeelcompensatie? Dan gaat die voor. Een voorbeeld is artikel 15.1 van de Omgevingswet. Hierin is nader bepaald wanneer schade uit rechtmatig handelen moet worden vergoed. In zo’n geval kan niet apart van de Omgevingswet een beroep worden gedaan op de algemene regels van de nadeelcompensatie uit de Awb.
U kunt titel 4.5 van de Awb dus zien als een vangnetbepaling voor nadeelcompensatie. Zijn er geen speciale regels, dan geldt titel 4.5. Omdat de Awb algemene regels bevat, mogen bestuursorganen binnen de grenzen van hun bevoegdheid aanvullende (beleids)regelingen treffen voor nadeelcompensatie.
Ook de beroepsprocedure bij nadeelcompensatiezaken is gewijzigd. Door een amendement van de Tweede Kamer kan voortaan ook beroep worden ingesteld als de schade voortvloeit uit feitelijke handelingen, beleidsregels en algemeen verbindende voorschriften. Dus ook bij rechtmatig feitelijk handelen. De burger of ondernemer die het besluit over nadeelcompensatie wil aanvechten, doorloopt de gangbare procedure voor bezwaar en beroep.
Vereenvoudigde procedure bij schade uit onrechtmatige overheidshandelingen
Een besluit kan onrechtmatig zijn, bijvoorbeeld een besluit dat is vernietigd. Een dergelijk besluit kan ook schade hebben veroorzaakt. In dat geval moet de burger of ondernemer eerst een verzoek tot schadevergoeding indienen bij het bestuursorgaan dat het onrechtmatige besluit heeft genomen, zie artikel 8:90 lid 2 Awb. Dit hoeft niet als diegene het verzoekschrift tegelijk met de aanhangige beroepsprocedure indient, zie artikel 8:91 lid 2 Awb. Als het bestuursorgaan dit verzoek afwijst, kan de aanvrager naar de bestuursrechter stappen.
Bestuursrechter of burgerlijke rechter?
Voorheen was het ingewikkeld voor de burger en ondernemer om te bepalen of zij nu naar de bestuursrechter moesten gaan of naar de burgerlijke rechter. Nu is dat vereenvoudigd. In sommige gevallen is enkel de bestuursrechter nog bevoegd om te beslissen over het schadebedrag. In andere gevallen kan de burger of ondernemer zelf kiezen of hij naar de bestuursrechter of burgerlijke rechter stapt. Vanaf dit jaar is het mogelijk om met een zelfstandige verzoekschriftprocedure bij de bestuursrechter een procedure te starten in verband met onrechtmatige besluiten.
In belastingzaken en zaken die aan de Centrale Raad van Beroep moeten worden voorgelegd, is de bestuursrechter exclusief bevoegd. Is de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State of het College van Beroep voor het bedrijfsleven de hoogste rechter, dan zijn zowel de bestuursrechter als de burgerlijke rechter bevoegd. In het laatste geval is de bestuursrechter wel enkel medebevoegd als het maximaal gaat om een schadevergoedingsbedrag van €25.000,-. Heeft een burger of ondernemer eenmaal voor een van de rechters gekozen, dan kan hij niet meer tussentijds wisselen (dit kon voorheen wel).
Voor de geïnteresseerden, zie nog meer details in Kamerstukken II 2010 – 2011, pagina. 39.
Conclusie
Er is het nodige veranderd op het gebied van schadevergoeding door bestuurshandelingen. Wanneer een besluit rechtmatig is (dus in stand kan blijven), maar sommige burgers of ondernemers onevenredig worden benadeeld, hebben zij recht op nadeelcompensatie. In zo’n geval wordt er gewoon een besluit genomen. Wordt een besluit dat schade heeft veroorzaakt vernietigd of herroepen, dan is er sprake van een onrechtmatig besluit. In dat geval kan de burger of ondernemer een verzoekschrift indienen bij de bestuursrechter, of soms bij de burgerlijke rechter.
Wilt u hulp of advies? Neem contact met ons op
Heeft u schade geleden door een overheidsbesluit en wilt u weten of en hoe u hierin tegemoetgekomen kunt worden? Neem dan contact op met Gerben Bosma (gerben.bosma@bosselaar.nl, 0642920890), Jan-Willem Verhoeven (janwillem.verhoeven@bosselaar.nl, 0683691385) of Hayri Yildiz (hayri.yildiz@bosselaar.nl, 0645051388).
(Foto: Fons Heijnsbroek via Unsplash)
